کوچکترین سوره قرآن سوره‌ای است که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) نازل شده و از نعمتی به نام کوثر برای پیامبر(ص) سخن می‌گوید. فخر رازی از مفسران بزرگ و به نام اهل سنت در کتاب معتبر تفسیر کبیر در شأن نزول این سوره نوشته است: «خداوند به پیامبر(ص) نسلی عطا نموده که تا آخر الزمان باقی می‌ماند. چقدر از اهل بیت را کشته‌اند اما هنوز در تمام عالم از ذریه و نسل ایشان وجود دارد در حالی که از نسل دشمنان ایشان کسی وجود ندارد».

گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی محسن زاده، محقق و پژوهشگر قرآن کریم درباره ابعاد مختلف این سوره نورانی است. با ما همراه باشید.

فاطمه(س) خیر کثیر

دکتر محسن زاده با اشاره به شأن نزول سوره کوثر توضیح می‌دهد: پس از آن که پسران پیامبر اعظم(ص)، به نام‌های قاسم و عبدالله دار فانی را وداع گفته و رحلت کردند، دشمنان بسیار خوشحال شدند و گفتند او دیگر نسل و ادامه‌ای ندارد و «ابتر» است. از آن جا که «مال و بنون»، یعنی زیادی اموال و پسران افتخار، اتکا و ارزش قوم جاهل بود، نداشتن فرزند پسر را به عنوان یک نقطة ضعف بزرگ مطرح کرده و به ضد تبلیغ و جوسازی علیه شخصیت آن حضرت پرداختند و سعی کردند اذهان عمومی را نسبت به آینده ناامید کنند. خداوند متعال در پاسخ این جو سازی‌ها در مقام فعل، حضرت فاطمه زهرا(س) را به ایشان عطا داشت و در کلام وحی به آن تصریح نمود که إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَر. سپس برای این که برخی افراد مانند بسیاری از مفسران مذاهب دیگر، نگویند که منظور و مقصود از «کوثر» توحید، قرآن، کثرت اصحاب، نور قلب پیامبر، تداوم شفاعت ایشان و... می‌باشد، بدون فاصله‌ای فرمود که آنها خودشان بی‌عقبه و ابتر هستند. یعنی این «کوثر» که به تو عطا کردم، نه تنها سبب است که تو بی‌نسل و بی‌عقبه نباشی، بلکه خود آنها بی‌عقبه خواهند بود.

او در پاسخ به علت نامیدن این سوره به کوثر و مفهوم آن نیز توضیح می‌دهد: نام سوره کوثر بر وزن فوعل که صیغة مبالغه است از ماده کثرت و اینجا به معنی فراوانی است. مطلق فراوانی؛ یعنی کثرت در هر چیزی را شامل می‌شود و به قرینة آیات بعدی، اشاره به کثرت در خیر می‌باشد. کثرت در هر چیزی که انسان طالبش است و به آن نیازمند است. خداوند طبیعت انسان را طوری خلق کرده است که زیادت‌طلبی یکی از ویژگی‌های شخصیتی اوست اما باید تعدیل شود و به تعادل برسد. مال زیاد می‌خواهد، بالاترین مقام می‌خواهد، طولانی‌ترین عمر را می‌خواهد و نهایتاً انسان می‌خواهد نمیرد. این معنای سوره است.

باید اهل کوثر بود

این پژوهشگر قرآن کریم ادامه می‌دهد: کوثر، سوره‌ای مکی است لذا محور سوره هم اصلاح بینش است. وقتی فردی می‌خواهد خداوند را بندگی کند و دیگران را به بندگی دعوت کند، باید احساس ضعف و کمبود نکند و گرنه در دعوتش موفق نخواهد شد و این نکتة بسیار مهمی است. باید اهل کوثر بود و به کم قانع نشد.

حجت‌الاسلام محسن زاده به معنی آیات سوره کوثر نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَر؛ اشاره به این است که خداوند زمینه‌ها، بسترها و ظرفیت‌های انسان را بی‌نهایت آفریده و در اختیار او قرار داده برای این که اهل کوثر شود. آیة دوم فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ؛ تکلیف انسان در رابطه با کوثر و این که موضع گیری‌شان در رابطه با آن کوثر چگونه باید باشد و انسان در باب کوثر چکار باید بکند؟ و آیه سوم إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الأبْتَرُ؛ برای کسی که در زمینة بندگی با استفاده از امکانات موجود خود به رشد و کمال می‌رسد و دیگران را هم به کمال می‌رساند و البته کسانی پیدا می‌شوند که او را تحقیر و سرزنش کنند و پاسخ داعی به آنها باید چه باشد؟

کوثری برای تمام بندگان خدا

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که در آیه اول آمده است «ما به تو خیر و خوبی بی‌نهایت فراوانی را عطا کرده‌ایم». این خیر و نیکی چه کسانی را شامل می‎شود، می‌گوید: این کوثر را خداوند به همة افراد و بندگان خودش داده است که بهترین کوثر قرآن و هدایت است و ما بسیار نیازمند هدایت‌های قرآنی در زمینة اصلاح بینش‌ها و منش‌ها هستیم. کوثر تمام حیات ما را در بر می‌گیرد. هر چه داریم مال خداوند است و بدون اینکه تقاضا کنیم به ما داده است. بیشتر افراد از دعا کردن و یا استجابت برداشت دارند زمانی اتفاق می‌افتد که خداوند با خواستة ما موافقت کند. مثلاً مریضی را که بخواهیم، شفا بدهد و اگر شفا پیدا نکرد بگوییم که دعای ما استجابت نشد. در حالی‌که اینطوری نیست، قسمتی از استجابت دعا توفیق دعا کردن است و دعا کردن یکی از نمادهای بنده شدن و نمادی از کوثر است و استجابت دعا حتماً نباید مثبت باشد. گاهی اوقات خداوند با جواب منفی دعا را استجابت می‌کند زیرا خداوند خیر و صلاح بندگانش را بهتر می‌داند.

دکتر محسن زاده در مراد و مقصود از فصل لربک و انحر نیز بیان می‌کند: یعنی برای اینکه شکر این کوثر به بجای آوریم باید دو قدم برداریم. قدم اول رو به خدا، یعنی رابطة خود را با خداوند از طریق نماز قوی کنیم. فصل لربک؛ یعنی فقط برای خداوند سر سجده فرود آور «و انحر» یعنی رابطة خود را با بقیة مخلوقات با برداشتن گام دوم، یعنی قربانی کردن و در جای دیگر می‌فرماید با زکات محکم کنید. در این صورت شخصی باقی نمی‌ماند که بخواهیم رابطة خود را با او اصلاح کنیم. «صل» یعنی نماز خواندن تشکر از خداوند است، «وانحر» در حقیقت دیگران را بهره‌مند کردن از مظاهر کوثر است. چون قرار نیست که ما کوثر را فقط برای خود بخواهیم و وقتی در کوثر ما برکت ایجاد خواهد شد، که دیگران را نیز در این کوثر سهیم کنیم. یعنی هر چیز و همه چیز را فقط برای خودمان نخواهیم، انحصار طلب نباشیم. وقتی که این دو گام را برداشتیم، نتیجه چه می‌شود؟ بقیة گام‌ها نیز تکرار همین دو گام است؛ یعنی نماز، زکات (قربانی). دیگر چرا باید ترسید؟ دشمن تو که بسیار کمبود دارد، کسی که غیبت می‌کند، کسی که حرفهای بد می‌زند، کسی که تهمت می‌زند، دیگران را تحقیر می‌کند، در دلش کینه و بغض وجود دارد؛ نباید از چنین افرادی نگران باشید، آنها کارشان بی نتیجه است.

زهرا(س) مصداق سوره کوثر

این پژوهشگر علوم قرآنی به تفسیر آیه آخر نیز اشاره کرده و تصریح می‌کند: إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الأبْتَرُ؛ اشاره دارد که او همه کارش بی‌نتیجه است. اوست که بی‌نام و نشان است، اوست که هیچ ارزشی و شخصیتی ندارد، تو که کمبود نداری، همه چیز داری. حالا این همه چیز را از چه کسی داری؟ قطعاً از خداوند داری و لذا اگر خدا نداشته باشیم و هر چیز دیگری را داشته باشیم در حقیقت هیچ چیزی نداریم.

حجت‌الاسلام محسن زاده در پایان و در پاسخ به این پرسش که در متن سوره کوثر، اشاره‌ای به نام حضرت زهرا(س) نشده است، پس چرا مشهور است که این سوره درباره آن حضرت است؟ نیز می‌گوید: برای آن که بدانیم آیه یا سوره‌ای درباره کسی نازل شده، لازم نیست که نام آن شخص هم در آن آیه یا سوره آمده باشد. به طور نمونه سوره «هل اتی» درباره حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و فرزندان آنان نازل شده است ولی نامی از آنها به میان نیامده است. در آن سوره، قرآن کریم از کار خداپسندانه آنان که افطار خود را به فقیر و یتیم و اسیر دادند یاد می‌کند، ولی اسم نمی‌برد. مفسران قرآن در کتاب‌های خود توضیح می‌دهند که هر آیه و سوره‌ای درباره چه کسانی نازل شده است. سوره کوثر نیز همین‌طور است. خداوند در این سوره می‌فرماید: «ای پیامبر ما به تو کوثر(خیر زیاد) عطا کردیم.» بسیاری از مفسران شیعه و سنی معتقدند که منظور از کوثر، حضرت فاطمه(س) است که نسل پیامبر(ص) به وسیله او ادامه پیدا کرد. سیدهایی که در دنیا وجود دارند، همه از نسل حضرت فاطمه‌اند. خدا به حضرت محمد(ص) پسر نداد، ولی به او دختری داد که از نسل او هزاران عالم و دانشمند و مجاهد به وجود آمده‌اند. پس سوره کوثر بدون آن که نام حضرت فاطمه(س) را بیاورد، به آن حضرت مربوط است.